Về mặt sinh học, khỉ là một loài linh trưởng thông minh, có mối quan hệ gần gũi với loài người. Trong lối giao tiếp thông thường, khỉ thường bị gán ghép cho những ý nghĩa tiêu cực[1]. Do sống thành xã hội và có bộ não phát triển, khỉ có thể rút kinh nghiệm về hành động nào đó, lặp lại và giữ trong ký ức rất nhanh. Khỉ thuộc loại động vật có vú, sinh con, thường ở trong rừng, ưa nhảy nhót chuyền cành, sống theo bầy đàn, thông minh hơn các loài vật khác và đặc biệt giống con người[2]

Theo suy nghĩ dân gian Việt Nam, khỉ là con vật thông minh, lanh lợi, biến báo nhưng cũng là một "đối tượng" hay phá phách, nghịch ngợm, kiêu căng và thiếu nghiêm túc[3]. Khỉ là động vật khôn lanh, thông minh, leo trèo trên cây thì không ai bằng, nhưng mỗi khi gặp nước lúc qua sông, qua suối thì chúng cũng ngại bị ướt nên loài khỉ hay lấy mấy nhánh cây khô bắc qua coi như làm cầu, mà không cần lội sông. Còn người ta, lúc đi qua cầu nhỏ, cũng khum khum, liêu xiêu như con khỉ nên mới có tên là cầu khỉ. Khỉ rất tinh nghịch, láu lỉnh hay bắt chước việc làm của người, nếu đến thăm đảo khỉ hoặc đi vào khu bảo tồn động vật, vườn thú cần phải cẩn thận với các tư trang của mình nhất là khi vui đùa với khỉ để tránh mất đồ.

Bắt chước

Khỉ là loại thông minh, sáng tạo. Người ta đã dùng chuối làm thí nghiệm để kiểm tra khỉ: Khi thấy quả chuối ngoài tầm tay với, khỉ biết chọn cành cây khều, bẻ gãy và tước vỏ chuối để ăn. Loài khỉ mũ (capuchin) là các loài khỉ nâu nhưng trên đầu có mái tóc đen như cái mũ, ở Brazil biết lấy hòn đá đập vỡ vỏ cứng trái cây để ăn ruột bên trong, chúng nổi tiếng vì sự thông minh biết sử dụng các viên đá để đập vỡ hạt, đào đất và thăm lỗ[4] Từ năm 1987, những nhà nghiên cứu ở Mỹ đã phát hiện, tìm ra 15 loài cây cỏ có khả năng chữa bệnh mà loài khỉ sử dụng để chữa bệnh cho chúng[5].

Ở Nhật Bản có một con khỉ cái đã biết rửa khoai lang bằng nước biển, một con rửa lập tức cả đàn khỉ áp dụng. Do khỉ có tài bắt chước người nên người ta dạy khỉ làm xiếc, đóng phim, hái dừa. Ở Thái Lan có ngôi chùa khỉ nổi tiếng với đàn khỉ sáng nào cũng ngồi ngay ngắn, yên lặng chờ của bố thí của khách tứ phương. Khỉ ở đây qua đường thậm chí còn biết chờ đèn đỏ[6], người dân ở tỉnh Surat Thani, một tỉnh ven biển Thái Lan, đã huấn luyện những con khỉ để đảm nhiệm công việc này. Khỉ được dạy rất kỹ cách tránh dây thừng và cách nhận biết các quả chín[7]

Trong sinh hoạt hàng ngày, tại Thái Lan và Myanmar, khỉ thường dùng công cụ bằng đá để chẻ các hạt, các con sò, vẹm, các động vật biển có vỏ hai mảnh và các loại ốc biển khác dọc theo bờ biển Andaman và bờ các đảo. Trong một số trường hợp khác, chúng dùng công cụ để rửa và chà xát các thức ăn như khoai tây ngọt, rễ cây khoai mì, lá cây đu đủ trước khi chúng ăn. Khỉ có thể hoặc nhúng các thức ăn vào trong nước hoặc cọ chà xát thức ăn cho sạch trên tay của chúng trước khi ăn. Chúng cũng dùng công cụ để bóc vỏ khoai tây bằng cách dùng răng cửa và răng nanh. Các con trưởng thành hình như có được các hành vi này thông qua học cách quan sát của các con khỉ lớn hơn trước đó[4].

Diễn xiếc

Khỉ hay bắt chước vì khỉ có đặc tính giống loài người, ưa nhảy nhót, đu chuyền từ cây này sang cây khác, sống từng đoàn, thông minh hơn các thú vật khác, cho nên thường bắt chước loài người. Từ đặc điểm hay bắt chước người, nên nhiều gia đình đã chăm sóc nuôi khỉ dạy và hướng dẫn khỉ làm một số việc phụ cho gia chủ, chúng rất hay được sử dụng trong các rạp xiếc vì chúng có thể thực hiện những màn trình diễn liều lĩnh và độc đáo, hơn cả con người[8], các chú khỉ biểu diễn tiết mục: đi xe đạp, đạp xích lô, tát nước gầu dây, gầu sòng, đi thăng bằng, phi ngựa, đi xe đạp một bánh, khiêu vũ[9]

Có thể nói, trong lĩnh vực biểu diễn xiếc, vượt hẳn các loài thú khác, khỉ có thể bắt chước người: chúng có thể đi xe đạp, dắt xe đạp thành thạo chẳng khác gì một em bé mới tập đi xe đạp, có nhiều chú Khỉ tài năng, góp phần quan trọng trong các tiết mục có kỹ thuật rất tinh xảo của các đoàn xiếc[7]. Khỉ một loài vật thông minh, nhanh nhẹn, các động tác rất khéo léo, uyển chuyển, lưu loát. Khỉ làm xiếc: kéo xe, đua ngựa, đi xe đạp, xay thóc, bắn súng[7]